Mỗi mùa tuyển sinh lớp 10 qua đi, áp lực về một con đường học tập duy nhất lại đè nặng lên vai hàng triệu học sinh và gia đình. Trượt khỏi cánh cửa trường công lập thường bị xem như một thất bại cay đắng, đẩy các em vào những lựa chọn bị coi là “hạng hai”. Tuy nhiên, kinh nghiệm từ các nền giáo dục tiên tiến cho thấy, mô hình Trung học kỹ thuật (THKT) không phải là lối thoát, mà là một con đường sự nghiệp được thiết kế bài bản và đầy tiềm năng. Đã đến lúc Việt Nam cần định vị lại con đường này, không chỉ để giảm tải áp lực, mà để kiến tạo một thế hệ nhân lực vững vàng cho kỷ nguyên mới.
Áp lực từ một con đường duy nhất
Tháng Sáu hàng năm, kỳ thi vào lớp 10 lại bao trùm xã hội bằng một không khí căng thẳng đến nghẹt thở. Tấm vé vào trường công lập không chỉ quyết định một suất học, mà trong quan niệm của nhiều người, nó còn bị gán cho sức nặng phán quyết cả tương lai. Hình ảnh những gia đình thở phào nhẹ nhõm đối lập hoàn toàn với nỗi lo âu, mặc cảm của hàng vạn gia đình có con “trượt”.
Áp lực này bắt nguồn từ một định kiến xã hội sâu sắc: THPT công lập là con đường “chính thống” duy nhất dẫn đến thành công thông qua cánh cửa đại học. Hệ quả là, những học sinh không đạt đủ điểm phải đối mặt với một lựa chọn đầy mặc cảm. Trường tư thục trở thành giải pháp tốn kém, trong khi các trung tâm giáo dục thường xuyên hay trường nghề thường bị xem là lựa chọn cuối cùng, một sự thừa nhận cho “thất bại đầu đời”. Tâm lý này không chỉ tạo ra gánh nặng cho người học mà còn vô hình trung làm lãng phí tiềm năng của vô số bạn trẻ có năng khiếu và đam mê với các lĩnh vực thực hành.
Trước bức tranh đó, lời giải nằm ở đâu? Phải chăng chính là việc kiến tạo một lộ trình khác, hấp dẫn và giá trị không kém?
Trung học kỹ thuật (THKT): Con đường của những người thực chiến
Mô hình THKT chính là câu trả lời. Khác với chương trình THPT hàn lâm, triết lý của THKT là sự thực chiến. Nó không hỏi “bạn biết gì?” mà hỏi “bạn làm được gì?”. Đây là lộ trình học tập được thiết kế để trang bị cho học sinh kỹ năng thực hành và kiến thức chuyên môn để tham gia ngay vào thị trường lao động.
Chương trình đào tạo tập trung vào các kỹ năng mà doanh nghiệp cần, từ kỹ thuật ô tô, lập trình, thiết kế đồ họa đến quản trị nhà hàng, làm đẹp. Việc học luôn đi đôi với hành, gắn kết chặt chẽ với các chuyên gia và doanh nghiệp trong việc xây dựng bài giảng. Dù vẫn được trang bị các môn văn hóa phổ thông, trọng tâm của THKT là giúp học sinh có một cái nghề vững chắc trong tay, tự tin bước vào đời và tạo ra giá trị ngay sau khi tốt nghiệp. Đây không phải là một ý tưởng mới mẻ, mà là công thức thành công đã được kiểm chứng trên toàn cầu.
Bài học quốc tế: Ba trụ cột làm nên giá trị của giáo dục nghề nghiệp
Nhìn ra thế giới, thành công của giáo dục nghề nghiệp không đến từ những chính sách riêng lẻ, mà được xây dựng trên ba trụ cột nền tảng mà Việt Nam có thể học hỏi.
Trụ cột thứ nhất: Sự Tôn trọng và Bình đẳng tuyệt đối. Rào cản lớn nhất ở Việt Nam là định kiến coi trường nghề là “hạng hai”. Các quốc gia thành công đã phá vỡ rào cản này bằng cách tạo ra sự bình đẳng về mặt giá trị. Tại Pháp, hệ thống giáo dục được thiết kế để cả ba luồng THPT (chung, kỹ thuật, nghề) đều có thể dẫn tới bằng tú tài quốc gia. Tấm bằng không có giá trị cao thấp, chỉ có định hướng khác nhau. Tương tự, tại Đức, một người thợ lành nghề được xã hội tôn trọng không kém một kỹ sư có bằng đại học, bởi họ hiểu rằng cả hai đều là những nhân lực cốt lõi cho nền kinh tế. Sự công nhận xã hội này biến việc chọn trường nghề thành một quyết định đầy tự hào, chứ không phải là một sự mặc cảm.
Trụ cột thứ hai: Mối liên kết “máu thịt” với doanh nghiệp. Ở các nước này, trường nghề không phải là một thế giới tách biệt. Đức đã định nghĩa lại mối quan hệ này với “hệ thống đào tạo kép” trứ danh. Thay vì chỉ “hợp tác”, doanh nghiệp trở thành một phần không thể thiếu của quá trình đào tạo. Học viên dành phần lớn thời gian (3-4 ngày/tuần) để thực hành ngay tại nhà máy, công xưởng, được các chuyên gia của công ty trực tiếp hướng dẫn. Chương trình học do đó luôn bám sát công nghệ mới nhất và nhu cầu thực tiễn. Doanh nghiệp có được nguồn nhân lực chất lượng cao, còn sinh viên ra trường với kinh nghiệm “thực chiến” mà không một trường lớp thuần lý thuyết nào có thể sánh được.
Trụ cột thứ ba: Hệ thống linh hoạt, không có “ngõ cụt”. Nỗi sợ lớn nhất của phụ huynh Việt Nam là con vào trường nghề sẽ không có đường học lên. Singapore đã giải quyết triệt để nỗi lo này bằng một hệ thống có tính liên thông gần như hoàn hảo. Một học sinh có thể bắt đầu từ Viện Giáo dục Kỹ thuật (ITE), sau đó học lên các trường Kỹ thuật (Polytechnics) và từ đó hoàn toàn có thể bước chân vào các trường đại học hàng đầu. Con đường học tập được xem như một xa lộ nhiều làn, nơi mỗi người có thể chuyển làn và tăng tốc khi họ sẵn sàng. Điều này đảm bảo rằng việc chọn giáo dục nghề không phải là điểm kết thúc, mà là một điểm khởi đầu khác, đầy tiềm năng cho việc học tập suốt đời.
Việt Nam cần làm gì? Một cuộc cách mạng từ nhận thức đến hành động
Học hỏi kinh nghiệm quốc tế, Việt Nam cần một chiến lược đồng bộ để nâng tầm THKT, tập trung vào hai gọng kìm chính:
Một là, cách mạng về “phần mềm” – thay đổi nhận thức và chính sách. Đây là nhiệm vụ khó khăn nhưng tiên quyết. Nhà nước cần có một chiến lược truyền thông mạnh mẽ để khẳng định giá trị của lao động kỹ năng. Đồng thời, phải quyết liệt xây dựng các chính sách đảm bảo tính liên thông, xóa bỏ mọi “ngõ cụt” trong hệ thống giáo dục, để tấm bằng nghề được công nhận và tạo điều kiện cho người học tiến lên các bậc học cao hơn.
Hai là, nâng cấp “phần cứng” – hiện đại hóa chương trình và hệ thống hỗ trợ. Chương trình đào tạo phải được “xây lại” với sự tham gia sâu của các hiệp hội ngành nghề và doanh nghiệp. Tỷ trọng thực hành cần được nâng cao, nội dung phải bám sát nhu cầu thị trường. Song song đó, phải đầu tư mạnh mẽ vào hệ thống tư vấn hướng nghiệp ngay từ bậc THCS, để học sinh và phụ huynh có đủ thông tin và sự hỗ trợ chuyên nghiệp để đưa ra lựa chọn phù hợp nhất với năng lực và đam mê của con em mình.
Phát triển mô hình THKT không chỉ là giải pháp cho áp lực thi cử trước mắt. Đây là một quyết sách chiến lược để nâng cao chất lượng nguồn nhân lực quốc gia. Đã đến lúc chúng ta biến THKT từ một “lựa chọn B” đầy mặc cảm thành một “Lựa chọn Vàng” cho những bạn trẻ đam mê kỹ thuật và khao khát kiến tạo tương lai bằng chính đôi tay và khối óc của mình.
Dịch
